E tempo de Nadal

.

O sol asomase ao Val Miñor polo alto de San Antoniño, non moi cedo, sen quentura para deter a xeada que aínda campa nas herbas, nos recunchos umbráticos dos camiños e ao pe dos carballos. A friaxe dos seus raios enche de ouro a paisaxe salientando o amarelo dos vimbios que esperan o San Amaro, as vides non están podadas e as vidras semellan longos dedos deformados pola artrose. Arríncanse reflexos aceirados no río Miñor e no esteiros da Foz salpican as alburas das gaivotas ou das garzas remexendo as augas e axotar uns invisibles bechos que, facendo estraños e xeitosos movementos de danza,  atrapaba co largo pico.  No mar, resalta a branca escuma na rompente dos Farallons e nas illas, unha brétema, coma unha tea de araña, acabara, en canto o sol baixe por detrás da Groba, espallándose  polo Val todo, envolvéndoo de noite e de friaxe.

Noutro tempo, cando a xente vivía e a vida pendía mais do rural,  recollíase cedo, cando as galiñas ían paseniño camiño de inzarse no poleiro despois de que o galo les dera o derradeiro “repaso”. Se non ían aos ensaios da “parranda” que habería  de cantar os reis, quedaban ao carón da quentura da cociña e escoitaba ou contaba contos que, as mais das veces, alporizaban os nenos co medo, esperando a hora de arrombar o gando, logo de cear ir a alcoba a durmir.    

Así, un día con outro, seguíase esta rutina que soamente cambiaba o día do Nadal. Adiantábase un migallo a hora da cea, na que non fallaba o bacallau con coliflor, costume portuguesa das bisbarras de alén do Miño, algunha larpeirada mais, ben regadas co viño da casa e de remate o café con pinga de augardente, doces e unhas copiñas, a veces de mais, de anís, coñac ou ponche.

Despois, xa quentes, comezaba o cántico das panxoliñas e vilancicos. Cantaban todos xuntos, cantasen ben ou mal, e cadaquén botaba o seu, algúns tan coñecidos como:

                         Xesús meu neno

                         meu queridiño.

                         Entre unhas pallas

                         morto de frío.

                        Xesús meu neno

                        Meu queridiño.

                        Ai que puidera

                        darche un biquiño.

E como este, cantarían moitos mais, se non ían a Misa do galo.

D. Vitoriano Taibo, mestre da escola de Guillufe en Mogadans, algúns veciños aínda lémbranse hoxe del, escribiu esta fermosa panxoliña:

                              Alédate, alma, pois inda que hai neve

                              farto de lus, sorriso é o camiño,

                              e se o malvís non canta, a ponla espida

                              gard’ô o trino que foi nás xemas novas.

                             Desulladas da lúa desprendéronse,

                             nun sopire de amor tremolocente,

                             as farrenas que forman pola altura

                             pestanexando ledas, porque os mozos

                             dirmos a panxoliña, e o corazón,

                             balando levemete,é como un año

                             no cólo d’un pastor, en dôce oferta.

                             Non olles cara ô chan i o souto núo,

                             onde a neve se engorda c’a empurrada.

                             No boscaxe do ceo, suidade e estrelas,

                             nun seron de groria, hai niños de amor

                             sempre a lembrarnos –leda primaveira-

                             a cantiga da paz p’ra andar soleadas.

                            Axiña chegaremos -¡alma, alédate!-

                            trasvirados de lus e de armonia,

                            á terra de David c’a enxebre oferta,

                            neste aremo eternal que por nós chama,

                            neste balbor de gaitas e de anxos.

                           Regueiro manseliño.

                           Imonos, alma, e caian os meus ollos,

                           como chovisca de suidades ledas,

                           no bérce humilde de Xesús Meniño.

A volta dos nove

De rapaces, alá polos anos cincuenta, xuntabámonos na Ramallosa uns que vivían na bisbarra, como Antonio Roade, Fino Lorenzo, Tilducha Montaña, Maida Abal, Alvarito “o da Espuma”, o fillo do alcalde de Baiona Nardo Pereira, Marisa Abal, Rafa Mascuñana “o cínife”,….mais outros que viñamos pasar o verán, entre os que estabamos, Manolo Martínez, Manolo Valverde, Luís Zamácola “o leucocito”, Justo, fillo dun anticuario do Rastro de Madrid,…..e eu.

Todos tiñamos bicicleta, unhas, coma a miña, que non lle quedaba máis có imprescindible para andar, pois era herdada dos irmáns maiores ca min e a barra cambiábana de lugar ou para arriba se o herdeiro era home ou para baixo se era muller, eu facía o número oito e iso dá idea de como estaba aquel traste. O “artista”que facía os cambios era un rapaz chamado Miro, que traballara con meu pai, e que se fixo ciclista profesional con taller propio e puña tanto xeito nas reparacións que quedaban “coma novas” pero ao pouco tempo caíanlle os gardalamas, perdían os freos e había que frear metendo o pé contra a roda de atrás, e non falemos dos faros, porque nunca llos puña. A de Manolo Valverde era unha vella Adler, grande e pesada como para alemáns, pero tiña unha novidade, tiña freo “contra-pedal”,ou sexa, que cando en vez de darlle para adiante ó pedal, dábaslle para atrás, freaba e a pouco que descoñeceras o mecanismo, dabas co corpo no chan. Outras “maquinas”, como lle chamaban algúns paisanos, polo contrario, eran noviñas coma a do Alvarito “o da Espuma”, ou tíñanas moi ben coidadas, coma a do Nardo Pereira que lle facía “tuning”tan de moda agora nos coches e nas motos, pois enchíaa de luces e cromados.

Así é que, aproveitando este medio, moitas tardes faciamos excursións que pouco se alongaban dos eixos da estrada e case sempre acababan en Baiona, pois a praia América non había estrada, só un camiño de pé ao carón da vía do tranvía; cara a Vigo habiamos de subir a costa do alto de Mallón que non todos estaban dispostos a subila, así é que as alternativas reducíanse a dúas, ou iamos cara a Gondomar, ou cara a Baiona. Ao final encarabamos para Baiona que ofrecía máis posibilidades de divertimento. Contadas veces nos propuñamos pasar de Baiona e chegar a cabo Silleiro, porque ir íase ben, pero ao volver, non sei por que, sempre tiñamos o vento en contra, por iso dabamos unha volta pola rompente, lugar que chaman “Rompeolas”,achegándonos a ver se na curva de antes de chegar a Baredo estaban marcadas na area da beiravía nove cruces, cuxo significado, daquela, non coñeciamos.

Falabamos daquelas marcas, con medo, como sinais misteriosos que algo tiñan que ver co máis alá, que volvían aparecer se as borrabas, sen saber quen as repuña, ou como aparecían de novo. Con medo, con moitísimo medo, borrabámolas, coidando que ninguén nos ollase, logo quedabamos á espreita para ver se aparecían, cousa que non pasaba no intre, pero sospeitabamos que pola noite alguén, vivo ou pantasma, as marcaba de novo.

Tampouco ninguén falaba moi alto do porqué daquelas marcas. Contábanche, si, que as marcas aparecían alí e que aínda que as borrases volvían saír, pero non falaban do seu significado, e ti dábaste conta que algunha cousa agachaban.

Houbo de pasar moito tempo para que as linguas alzasen a voz para falar daquel agochado feito, desvelándose, polo menos para min, a razón do que eu tiña coma misterioso e esotérico. No porto de Baiona había un barco atracado no que se amosaba unha exposición e íase falar da VOLTA DOS NOVE. Alguén viña de volta. Nove eran os que viñan de volta, non caía na conta de que a volta era a curva, a volta da estrada de Baredo, e as nove cruces, os nove homes aos que inxustamente, unha noite, supoño que habería de ser no escuro da noite, escondendo o escuro de malfadadas ideas e feitos criminais, lles foi arrebatada a vida naquela volta.

E si, si que era a VOLTA DOS NOVE. Volvían, non se foran, mandáranos para o alén cunha carga de bala e un cargo intolerante, e agora a memoria, a MEMORIA HISTORICA, falaba ben alto e ben claro, recuperábaos para os que quedaban das súas familias, fillos ou netos, dos compañeiros e veciños do pobo, que xa poden falar sen medo e contar que pasou, como se viron inxustamente castigados polas súas ideas.

Volveron os nove, e na VOLTA DOS NOVE, o pobo xa non volveu marcar nove cruces na beiravía, xa non tiña medo a que a Garda Civil que as borraba soubese quen, unha e outra vez, con insistencia, as repuña, e levantou un monumento na súa lembranza e testemuño da represión a que foi sometido o pobo por un réxime historicamente ilegal.

Agora na volta, unha peza de bronce semellando o tronco de arbore, sen pólas, sen follas, sen vida, recorda aqueles aos que lle riparon as pólas, as follas, a vida. Darredor, loureiros novos, cheos de esperanza e de vida. E no fondo a paisaxe do mar, por veces bravo e bruando, por veces maino e calado, como a vida mesma, reflectindo a luz dun sol que cando non se agocha entre as nubes, agóchase alén do horizonte infindo, como un pasamento.

Os frades de Vilariño

Cando no ano 1910 se instaurou a República en Portugal, foron expulsadas daquel País as Ordes Relixiosas, e un grupo de frades franciscanos foron acollidos polos descendentes do Conde de Gondomar dándolles acougo no seu Pazo, onde estiveron ata que remataron as obras de axeitar para convento un pazo, chamado de “Quirós”, en Vilariño, no concello de Nigrán, que mercara uns anos antes a Provincia Franciscana de Portugal para casa de formación da Orde. Neste convento finou no ano 1920 o Cardenal Patriarca de Lisboa, Xosé Sebastián Nieto.

Logo de chegar, comezaron o seu labor evanxélico, pondo moita énfase na prédica das virtudes e feitos de San Antonio, que axiña prenderon nas xentes da bisbarra que chegaron a formar un grupo de fieis “Antonianos”, cunha agrupación de rapaces, chamada Xuventudes Antonianas, nas que participaban unha morea de nenos, rapaces e mozos do Val Miñor.

Este espírito tamén prendeu no padre Américo, Américo Monteiro de Aguiar, nado en Portugal e que no ano 1923, de  volta de Mozambique, ingresa no convento de Vilariño como postulante e toma o hábito franciscano ao ano seguinte.  O padre Américo está proposto para ser beatificado polo seu labor de axuda e acollemento dos nenos e dos necesitados fundando as institucións, que se estenden por todo Portugal e Colonias: a “Casa do Gaiato”, para acollida de nenos;  os “Lares de familia”, para familias e rapaces que traballan ou estudan; e “O Calvario”, para abrigar a doentes incurábeis.  

Un dos costumes que arraigou nas xentes da bisbarra foi o de pedirlle a San Antonio

, que axudase a encontrar algunha cousa perdida, rezándolle o responso e, por suposto, ofrecéndolle un algo, se a cousa perdida daba en aparecer. Inda hoxe hai moita xente que sabe o responso e acode ao santo para encontrar aquilo que non dan atopado. Tamén é certo que moitos achácano de interesado, que agocha as cousas por mor de acadar a esmola ofrecida, chegan a facer contas co Santo sumando as ofertas e descontando, ou rebaixando, aquelas nas que supoñen o engano do Santo.

Por se alguén quer facer a proba, aí vai o responso:

Se buscas milagres
mira morte e erro desterrados,
miseria e demo fuxidos,
leprosos e enfermos sans.

O mar sosega a súa ira,
redímense encarcerados,
membros e bens perdidos,
recobran mozos e anciáns.

O perigo retírase,
os pobres van remediados,
cónteno os socorridos,
dígano os paduanos.

O mar sosega a súa ira...

Gloria ao Pai, gloria ao Fillo,
gloria ao Espírito Santo.

O mar sosega a súa ira...

Roga a Cristo por nós
Antonio gloriosos e Santo,
para que dignos así,
das súas promesas sexamos.
Amén.

 Un dos frades, chamado Padre Benedicto, daba clases de latín aos estudantes de bacharelato

, que non ían moi ben, ou no verán, aos que  suspenderan os exames de xuño. Entre estes últimos, había máis dun rapaz dos que viñan pasar a tempada do verán. As clases dábanse no refectorio, como lle chamaban os frades ao comedor, onde, dicían os estudantes, cheiraba a potaxe de fabas, e, máis dunha vez divertíronse ollando os chimpos que daban as pulgas por riba da mesa. Destes bos estudantes houbo catro dunha familia que pasaba o verán na Ramallosa, que subían ata Vilariño, nunha tan vella bicicleta, sen gardalamas, sen luces, e ata sen freos. Un subía montado na bicicleta, os outros ían a pé. Pero baixar, baixaban os catro. Un, erguido, apoiando os pés nos saíntes do eixo da roda de atrás e as mans nos ombreiros do que ía sentado no “sillin”, outro que guiaba e pedaleaba, e o cuarto sentaba o cu no “manillar”.

Outro frade, o Padre Luís, un home fraco e espelido, de palidez transparente, mirada acuosa e pelo albo que recordaba a imaxe dun apóstolo dos pintados polo Greco, acadou fama de santo naquela bisbarra e en poucas casas deixou de faltar unha fotografía, como se foxe unha estampa.

Para quen era un santo era para as “estraperlistas” que gañaban a vida traendo do veciño Portugal, mercadorías que estaban a faltar neste lado da fronteira, como fideos, café “Sical o mellor café de Portugal”,…. . Estas mulleres pasaban a “raia” con Portugal no tren, que os portugueses deran en chamar “o foguete”, pois para eles desenvolvía

velocidades de vertixe, que viña desde Porto a Vigo. Eran perseguidas pola Garda Civil, que como pouco requisáballes a mercadoría, por iso, os maquinistas do tren, que algo gañarían así, ao chegar ao lugar de Canadelo antes de Vigo, baixaban a velocidade para que elas puidesen tirar pola fiestra os paquetes, que outras, alertadas co chifro que o maquinista lle facía largar á locomotora, de acordo con elas, recollían a toda présa. O malo era que ás veces a Garda Civil subía ao tren polo camiño e facía a requisa nos vagóns e elas apurábanse a agachar os paquetes onde puidesen, máis dunha vez debaixo dos hábitos do compracente frade, que, sorrindo beatificamente, saudaba aos gardas, que non sospeitaban, ou non se atrevían a rexistralo, pois naquela España, sobre todo a da posguerra, os relixiosos tiñan moito poder e cumpría respectalos.          

O padre Luís

Non é que fosen moitos máis os que vivían no convento, entre eses poucos había un, dos que chaman irmán lego, que se encargaba dos traballos nos campos, da horta, do gando, da cociña,….do “labora” máis que do “ora”, da máxima da vida nos conventos, “ora et labora”, ao revés dos monxes, que practican máis o “ora” que o “labora”. A este irmán lego gustábanlle as faldras, non as que el levaba por hábito, gustábanlle aquelas co as que cubrían o corpo as mulleres, mozas ou non tan mozas, mellor dito, gustábanlle as mulleres que levaban dentro, pois, digámolo xa, era “mullereiro” máis ca “faldriqueiro”.
O caso é que cando o recriminaban polas súas eivas, feitos e desfeitas que con iso provocaba, lembrándolle o inferno e castigo que nel lle esperaba, respondía:

-Si, si, algo diso hai, pois o Padre Luís pondérao moito.

Doña Laureana

Sin Foto todavia



Dona Laureana era a única muller dos seis fillos que tiveran Angel Valverde, mestre de obras, e a súa dona Angelita, panadeira no forno que tiña na casa da rúa Eduardo Iglesias. Dona Laureana quedou solteira pois o noivo co que ía casar finou dunha Septicemia que se lle produciu ao rebandar coa navalla de se afeitar un gran que lle saíra na faciana.

Herdara a casa de seus pais da rúa Eduardo Iglesias que tiña dúas vivendas nas que se entraba desde a dita rúa ou pola entrada dos carruaxes que baixaba e daba servizo ao forno, aos cortellos do cabalo e os porcos e que antes de dar paso á horta que chegaba ata o río, había un pozo do que se tiraba a auga cunha daquelas bombas que se movían a man e vertía nunha pía onde bebía o gando.

A vivenda da dereita tíñalla alugada e a Dona Paca que a rente o chan tiña aberta unha Farmacia e no baixo érache onde Bernarda, unha muller de Santa María de Oia que facía as veces de encargada, facía os queixos e o doce anisado para bañar as rosquillas.

Despois de pechada a Farmacia, alugáralle a vivenda ao Médico chamado D. Celso Valenzuela co que andaba sempre a rifar, con el ou coa súa dona. Despois arrepentíase dos alcuños que lle puña ao médico e non se fartaba de apelidar:

- ¡O que fun chamar! ¡Monicreque dos fogos! Que San Bieitiño mo perdoe.

No outro lado, na esquerda, vivía ela no primeiro andar, e no segundo andar vivíache Manuel Estevez, “Manuel de Laureana” (e non “Manuel de Lauréano” como saía publicado no Faro de Vigo do día 13 de agosto de 2008) ao que lle tiña tamén alugado o baixo para tenda e parte para cociña, na outra parte do baixo estaba o forno.

Na tenda de “Manuel de Laureana” podíase mercar de todo, desde un papel de fumar da marca Zigzag para facer un pito con tabaco de picadura ou unha folla de bacallau, unha libra de azucre ou un neto de viño para levar ou para tomar na trastenda que desde os tempos da tía Flora, a irmá de Angelita, servía de taberna e comedor para os parroquianos e forasteiros.
Dun parroquiano destes, dos que ían xantar nos tempos da tía Flora contaba Dona Laureana que sempre lle preguntaba:

-Flora, déame un pouco de pan para rematar este prebe.

E de alí a pouco:

-Flora ¿non haberá un pouco de prebe para rematar esta codia de pan?.

E así non daba acabado.

A tenda de Manuel de Laureana cheiraba a todo un pouco pero destacaba o cheiro ao salobre do bacallau e as especies que ían mercar os rapaces mandados pola nai o día da matanza do porco para adobar o amoado da zorza dos chourizos, dicíndolles:

-Neno, vai a de Manuel de Laureana a que che dea un real de tódolos cheiros.

O Manuel seguiu vivindo na casa de Dona Laureana aínda despois de casado cunha moza da Romana da Ramallosa que lle chamaban “As Barrantesas” e que aínda éranche primas ou medio parentes dela, e alí seguiron vivindo, pois ao morrer Dona Laureana, Manuel comproulle o predio enteiro aos herdeiros.

Durante unha tempada ben longa viviu con Dona Laureana a filla dunha moi grande amiga da familia dos Hermidas. E a esta rapaza, que se chamaba “Chariño” tamén a acabaron chamando “Chariño a de Laureana”.

Dona Laureana érache ben coñecida en Gondomar e a bisbarra do Val Miñor pola súa feitura de muller grande, pola súa personalidade e os seus despistes que daban lugar a moitos contos e pola súa actividade industrial e social.

Participaba, cun bando de Señoras de Gomdomar (As de Peralba, as Núñez, entre outras) no “Hospitalillo” que dirixía o abade Mariño co que non sempre estaba de acordo.

Do seu forno saían as tortas de améndoa –máis dunha vez, consecuencia dos seus despistes, de améndoas amargas-, os roscóns que os padriños regalaban aos seus afillados o día de Pascua, as Trenzas chamadas tamén “Boleardos” e, salientándose moito, as rosquillas das festas que seguiu facendo despois “O Cristaleiro” que ela lle aprendera a facelas e saíu un alumno ben destacado e hoxe as “Rosquillas CRISTALEIRO” teñen grande e boa sona.

Éranche moi sonados os contos dos seus despistes ou doutras cousas referidas á súa vida.
Como tiña a tensión arterial moi alta o médico prohibiralle tomar café ou té e deu en tomar infusións de cascarilla de cacao e polos seráns cando estaba na pastelería que puxera no local onde estivera a Farmacia, chamaba a moza que tiña para o seu servizo, e disque lle dicía con certo remoquete:

Flora, tráiame a “cascarilla”.
Noutra ocasión fixéralle no día de San Bieito unha torta moi especial para seu irmán que estaba doente dun cancro que o levou á morte e penaba máis que vivía na casa que tiña na Romana da Ramallosa e fíxolle o mandado de levarlla a unha moza que a servía. Ao vela chegar de volta en pouco tempo, alporizouse toda, pois non era posible que fixese o recado tan lixeiro. Había de esperar o tranvía para ir a Ramallosa, entregar o mandado e volver no tranvía.
A moza atribulada díxolle que entendera en vez de Bienvenido, que era o nome do irmán, Don Benigno o médico.
Nada máis oíla botou o gabán por riba dos ombreiros e saíu escopetada, sen mudar as zapatillas de pano de andar pola casa, cara a casa de D. Benigno e dándolle poucas razóns do caso que motivara o engano, recolleu a torta coa promesa de:

-Aí D. Benigno, perdoe, pero xa lle farei outra para vostede.
D. Benigno, quedou tan sorprendido, que aínda hoxe conta o suceso e fártase de rir.
O certo é que ben se merecía o regalo, pois Dona Laureana acudía a el en canto tiña, ou teimaba que tiña, algunha doenza.

O derradeiro conto ocorreu hai ben pouco, cando ela xa hai moito tempo que finou e que Deus a teña na Gloria.

Éstabanche nunha taberna unha xente a comentar o escrito antes dito, e estaban de acordo que era “Manuel de Laureana” e non de Lauréano e facendo gabanza dos seus coñecementos filolóxicos dicían:

-Chamábanlle Laureana porque ela érache de Ourense. E comezaran a chamarlle “La ourensana” e co tempo e o mal falar derivara en “Laurensana”, e despois converteuse en “Laureana”.

Así é que xa poden ir aprendendo os filólogos que aí queda iso.